АйтарлықIT

Qalam Қазақ хандығы туралы мультимедиялық онлайн-курс іске қосты

Ақпарат ағыны

• 4 min read
Qalam Қазақ хандығы туралы мультимедиялық онлайн-курс іске қосты

Qalam – Қазақстан, Орталық Азия және Түркі әлемінің тарихы мен мәдениетіне арналған мультимедиялық жоба. Жоба оқырмандарға жетекші ғалымдардың зерттеулеріне негізделген материалдар, сондай-ақ тарихтың бағытына әсер еткен маңызды оқиғалар мен тұлғаларға терең талдау ұсынады. Qalam жобасында Қазақстан, АҚШ, Канада, Ұлыбритания және басқа да елдерден келген халықаралық зерттеушілер тобы жұмыс істейді.

Енді Qalam сайтында белгілі тарихшы Сұлтан Акимбековтің Қазақ хандығына арналған жаңа білім беру курсы қолжетімді.

Курстың жарияланған бірінші бөлімінде Жошы ұлысы, яғни Алтын Орда ыдыраған соң және Қазақ хандығы құрылардың алдында болған оқиғалар сипатталады. XV ғасырда Жошы ұлысының сол қанаты болған аймақтаөңірдің саяси картасын айқындап беріп кеткен билік күресібасталды. Сұлтан Әкімбеков әулеттер арасындағысоғыстардың қалай басталғанын, ешкім күтпеген одақтардыңқалай пайда болғанын және бұл таласқа Шыңғыс ханнантараған ұрпақтан бөлек тұлғалардың не себепті қатысқанынталдайды. 

Қазақ қалай пайда болды? 

Курстың бірінші бөлімінде Сұлтан Әкімбеков қазақ, өзбек, ноғай секілді жаңа этникалық бірегейліктің қалайқалыптасқанын да сипаттайды. 

«Өзбек, моғол, қазақ, шағатай, ноғай, қырым татары және басқа жалпылама атаулардың пайда болу заңдылығы туралы айта кету қажет. Мұның барлығыМоңғол хан империясы құрылған сәтте пайда болғанмемлекеттік дәстүр дағдарысқа ұшыраған кездеқалыптасты. Бұған дейін түрлі моңғол мемлекетініңнегізгі құрылымдық бірлігі — Шыңғыс хан әулетініңбелгілі бір өкілі басқарған ұлыс болған еді», — депжазады тарихшы Qalam-дағы мақалада. 

Әкімбеков XIV ғасырдың ортасына дейін тайпалық одақтаржеке-дара субъект болмағанын айтады. Алайда Шыңғыс хан әулетіне тән саяси дәстүр дағдарысы күшеюімен саясижүйеде ерекше көзге түскен тайпалар алдыңғы қатарғашықты. Олар өз бетінше еркін әрекет ете бастады және жаңаәскери тапқа айналды. 

Керей мен Жәнібектің Көшпелі өзбектер мемлекетінен бөлінутуралы шешімі саяси қадам болатын. Алайда жаңаданқұрылған мемлекетке адал тайпалар Моғолстанға ере барды және оларға қатысты «қазақ» атауы қолданылды. БұлКөшпелі өзбектер мемлекетінен бөлініп шыққан жұрттыңбасқа екенін көрсету үшін қажет болды. 

«Қазақ» атауының пайда болуы жайлы

Сұлтан Әкімбековтің айтуынша, XV ғасырдың біріншіжартысында бұл термин Шыңғыс хан әулетіне тән дәстүртаралған барлық жерде кеңінен қолданылған екен. Ол түрлімоңғол мемлекетіндегі белгілі бір адамның немесе топтыңәлеуметтік мәртебесінің өзгеруін білдірген.  

Автор тарихи жылнамалардан Тимурид Әбу Саид және Уәйісхан секілді тұлғалардың өзі өмірінің түрлі кезеңінде «қазақболып» жүргені сипатталатын мысалдар келтіреді. Сондай-ақол «қазақ» деген терминнің әуеліде әскери іске қатыстыболғанын атап өтеді. 

«Шыңғыс әулеті билеген мемлекеттердегісарбаздар мен ақсүйектер не соғыс жағдайында, не әскери жеңіліске ұшырауына байланыстымәртебесін өзгерткенде, не белгілі бір маңыздыоқиғаға арнайы дайындық жүргізгенде “қазақ” анықтамасы пайдаланған. Бұл сөздің Керей мен Жәнібек Қазақ хандығын құрған кезде де қолданыста болғанын айта кету керек. Уақыт өтекеле “қазақ” осы мемлекеттің халқын білдіретінболды», — деп түсіндіреді тарихшы.

Qalam курсы Қазақ хандығының қалай құрылып, дамып, ыдырағанын жеңіл тілмен суреттейтін бес материалдантұрады. Сұлтан Әкімбеков курс фактілермен таныстырыпқана қоймай, оларды ауқымды контекст тұрғысынанкөруге мүмкіндік беретінін айтады: 

«Меніңше, Қазақстанға маңызды сұрақтарғажауап алу маңызды. Себебі бізде көп ретте тарихбаяндап қана беретін сипатқа ие. Рас, мұныңмаңызы өте жоғары, себебі фактілер аталады. Дегенмен қойылған сұраққа жауап табу, проблеманы айқындау және тақырыпты ашу да қажет. Мен Qalam курсында осы сұрақтардыңжауабын табуға болады деп санаймын. Бұдан бөлеккурс жалпы жағдайды түсінуге көмектесетінаспектілерді байқатады», — деп санайды автор.

Бұл курс — тарихи оқиғаларды жәй ғана сипаттау емес, қазақбірегейлігінің қалай қалыптасқанын және Қазақ хандығыныңпайда болуына қандай жайттардың ықпал еткенін түсінугедеген құштарлық. Курста оқырманды құрғақ хронология емес, көпшілік біле бермейтін деректерді тереңінен талдау, күтпеген қорытындылар мен тарихымыздағы бастыоқиғаларды пайымдау күтеді. 

«Сұлтан Әкімбековтің курсында академиялық дәлдікпен бейнелі, ұғынықты баяндау үйлесім тапқан. Мұндақалың оқырманға бейтаныс болуы деректер талданып, тарихтағы негізгі оқиғалар еленіп-екшеленеді. Автор болған жайттардың хронологиясын ұсынып қанақоймай, олардың себебін түсіндіреді және белгілі біршешімнің бүтіндей аймақтың тағдырына қалай әсереткені жайлы ойын бөліседі. Бұл курс құрғақдеректермен шектелмей, тірі, айрықша және күтпегендүниелерге толы тарихты танығысы келетінжандарға арналған. Әрине, курс пікірталас тудырады, оқырманды өзге мәліметтерді зерттеуге итермелейді, тарихымызды жаңаша түсінуге көмектеседі. Алдағыуақытта Сұлтан Әкімбеков курсының келесі 4 бөлімінжариялаймыз, бұдан бөлек біз қазақ және түркітарихындағы күрделі әрі маңызды тақырыптардыашатын жаңа курстарды да ұсынатын боламыз», — дейді Qalam бас редакторы Жар Зардыхан. 

Курстың келесі бөлімдері Qalam сайтында әр бейсенбі сайынжарияланып отырады.

TSARKA қолдауымен